امام رضا علیه السلام وتربیت فرزند
تربیت،عبارت است از شكوفا سازى استعدادها و جهت دهى آن به سوى كمال مطلوب. تربیت ضرورى ترین نیاز انسان در زندگى است. انسان بدون تربیت صحیح ره به جایى نمىبرد، نه از باغ زندگى خویش میوه شیرین مىچیند و نه كام انسانهاى دیگر را از ثمرات درخت وجود خود شیرین مىكند؛ و بالاتر آن كه نه به درك معناى انسانیت نایل مىآید و نه به فتح قلههاى رفیع انسانیت دست مىیازد. بدین جهت تربیت عالیترین هدف پیامبران و اساسى ترین پیام كتب و اولین و ضرورى ترین وظیفه والدین است. ضرورت و اهمیت تربیت، والدین را بر آن مىدارد كه به این مسوولیت بزرگ ارجى دو چندان نهند؛ براى ایفاى درست آن خود را به صلاح و آگاهى از روش و فنون تربیت مجهز بسازند و با الگو گرفتن از مربیان موفق در انجام دادن این وظیفه مهم بكوشند. بى شك معصومان علیهم السلام موفق ترین مربیان و سیره قولى و عملى آنها مطمئن ترین الگو براى والدین در امر ظریف و پرپیچ و خم تربیت است. این مقاله بر آن است تا نكاتى از سیره تربیتى امام رضا(ع) در تربیت فرزند را یادآورى كند و گامى، هر چند ناچیز، در ترویج معارف اهل بیت بردارد.
سیره تربیتى امام رضا(ع)، با توجه به سفر آن حضرت به خراسان و دورى از كانون خانواده و نیز تك فرزندى چنانكه برخى از بزرگان قایلند بسیار قابل توجه است؛ چرا كه تربیت فرزند یگانه آن هم از راه دور شیوهاى خاص مىطلبد.
1- تدریجى بودن تربیت
تربیت جریانى مستمر و فعالیتى تدریجى است كه نه مرزمىشناسد و نه زمان و مكان؛ بلكه به درازاى عمر است و به پهناى ابعاد وجودى عالم اكبر، یعنى انسان. درخت تربیت زود ثمر نمىدهد و نباید انتظارداشت یك شبه یا چند ماهه در امر ظریف و پیچیده تربیت معجزه انجام گیرد؛ بلكه باید از سالها قبل از تولد زمینه تربیت صحیح را فراهم كرد و بعد از تولد، به تدریج با صبر و حوصله، به انجام آن پرداخت. در سیره ائمه اطهار علیهم السلام و دیدگاههاى آنان مسایلى چون انتخاب همسر شایسته، لزوم رعایت آداب ازدواج، توجه به مواقع و شرایط انعقاد نطفه، مراقبتهاى ایام باردارى و … حكایت ازاین نكته مهم دارد. الف) انتخاب همسر صالح و شایسته
صفوان بن یحیى از امام رضا(ع) نقل كرده است كه فرمود: هیچ سودى براى مرد بهتر از همسر صالح، كه هنگام دیدن وى شوهر خوشحال شود و در غیاب شوهر نگهدار خود و اموالش باشد، نیست. همچنانكه زن باید صالح و شایسته باشد، مرد نیز باید شایسته باشد. نیکی والدین است كه به كمك دخترانشان، شوهران شایسته و صالحى براى آنانانتخاب كنند. حسین بن بشار واسطى مىگوید: خدمت امام رضا(ع) نامه نوشتم كه یكى از بستگانم از دخترم خواستگارى كرده است، ولى مرد بد اخلاقى است. [آیا صلاح هست كه دخترم را به ازدواج او در آورم؟] حضرت فرمود: اگر بداخلاق است، دخترت را به ازدواج او در نیاور. ب) رعایت آداب ازدواج
بعد از انتخاب همسر شایسته، در طلیعه ازدواج باید مهمترین هدف ازدواج، كه همان تربیت فرزندان صالح است، مورد توجه باشد و یاد خداوند متعال میهمان قلبهاى پاك زن و مرد بوده و آنها باید، ضمن رعایت سایر آداب نكاح، از خداوند فرزند سالم و صالح طلب كنند. در كتاب شریف فقهالرضا، كه به حضرت رضا(ع) منسوب است، در مورد اولین برخورد زن و مرد، خطاب به شوهر، چنین آمده است: هنگامى كه زن به خانه تو وارد شد، پیشانىاش را بگیر؛ او را به طرف قبله بنشان و بگو: «خداوندا، او را به امانت گرفتهام و با میثاق تو بر خود حلال كردهام؛ پروردگارا، از او فرزند با بركت و سالم روزىام كن و شیطان را در نطفهام شریك مساز و سهمى براى او قرار مده.»
ج) مراقبتهاى ایام باردارى
بعد از انعقاد نطفه، مراقبتهاى ایام باردارى بسیار مهم و ضرورى است. توجه به وضعیت روانى همسر، گستراندن بستر آرامش در منزل و خارج آن و نیز تغذیه مناسب و سالم از ضرورتهاى این دوره است. علاوه بر غذاى سالم و مقوى، استفاده از برخى میوهها و خوراكیها مىتواند در آینده كودك و شخصیت و صفاتش مؤثر باشد، بدین جهت، معصومان علیهم السلام بهره گیرى از برخى خوردنیها در ایام باردارى توصیه كردهاند. محمد بن سنان از امام رضا(ع) نقل كرده است كه آن حضرت فرمود: «همسران باردارتان را كندر دهید؛ اگر حمل آنها پسر باشد، پاكیزه قلب ودانشمند و شجاع خواهد شد و اگر دختر باشد، خوش اخلاق و زیبا مىشود.»ناگفته پیداست كه این نوع خوراكیها علت تامه پدید آمدن این صفات نیست و عوامل دیگر هم مؤثر است.
2- اولین گام
بعد از تولد، كودك قدم به جهانى نو مىگذارد. در اولین گام باید آواى توحید را در گوش نوزاد زمزمه كرد، فضاى هستىاش را از نسیم خوش توحید و بندگى عطرآگین ساخت و با افشاندن بذر توحید سرزمین وجودش را ازلالههاى زیباى ذكر الهى سرشار كرد. امام رضا(ع) فرمود هنگام تولد فرزند درگوش راست او اذان و در گوش چپش اقامه بگویید. 3- نامگذارى
هر واژهاى حكایت از معنایى مىكند. زیبایى و زشت بودن واژهها بستگى مستقیم به معناى آنها دارد. گرچه معنا امرى اعتبارى است و در نامگذارى چندان مورد توجه نیست؛ ولى هنگام به كاربردن آنها معانى نا خود آگاه تداعى مىشود. نام نیكو مایه سربلندى و افتخار و نام زشت باعث سرشكستگى و احیانا احساس حقارت است. زیرا نام تا پایان عمر با انسان همراه است و فرد همواره با آثار خوب و بدش مواجه است. ائمه طاهرین علیهم السلام هم خود نامهاى نیكو براى فرزندانشان بر مىگزیدند و هم دیگران را بدین امر سفارش مىكردند. امام هشتم شیعیان نام نیكوى محمد را بر فرزند دلبندش نهاد و از تاثیر این نام نیكو چنین پرده برداشت: «خانهاى كه در آن نام محمد باشد، روز و شبشان را با خیر و نیكى به پایان مىرسانند.» 4- مراقبت از كودك
نوزاد انسان گلى نو رسیده است كه به تدریج به رشد و شكوفایى مىرسد. به ثمر نشستن گل به مراقبت دائمى باغبان نیاز دارد. والدین، به ویژه مادر، باغبانان دلسوز زندگىاند و گلهاى معطر زندگیشان به مراقبت همه جانبه آنان نیاز دارد. مراقبت از سلامت جسمانى، تغذیه مناسب، تامین آرامش و سلامت روانى و تامین نیازهاى عاطفى نوزاد در رشد جسمانى، عاطفى و تكامل معنوىاش تاثیر بسزا دارد. به ویژه در نخستین روزهاى زندگى كه نوزاد، به خاطر بیگانگى با محیط جدید و ضعف و ناتوانى، به مراقبت و توجه افزونتر نیازمنداست.حكیمه خواهر امام رضا(ع) گفته است: وقتى زمان وضع حمل خیزران، مادر حضرت جواد(ع)، رسید، حضرت رضا(ع) مرا صدا زد و فرمود: هنگام وضع حمل، پیش او حاضر باش و همراه او و قابله درون اتاق برو. آنگاه حضرت چراغى در اتاق گذاشت و در آن را بست. هنگام وضع حمل خیزران چراغ خاموش شد و او ناراحت گردید. در این وضیعت بودیم كه حضرت جواد(ع) به دنیا آمد در حالى كه بر روى او چیز نازكى مانند پارچه بود، نورش تمام اتاق را روشن كرد و ما به آن نگاه مىكردیم. آنگاه او را در آغوش گرفتم و آن پرده را از او جدا كردم. در این هنگام امام رضا(ع) آمد، در اتاق را باز كرد، جواد(ع) را گرفت، در گهواره گذاشت و به من فرمود: «یا حكیمه الزمى مهده»؛ حكیمه مراقب گهوارهاش باش …
5- كودك و سلامتى
از ویژگیهاى دین اسلام تاكید بر پرورش همه ابعاد زندگى انسان است. هر چند در تربیت اسلامى پرورش ابعاد معنوى هدف اصلى و نهایىاست؛ اما دستیابى به آن هدف بزرگ در پرتو داشتن جسمى سالم و روانى با نشاط امكان پذیر است. در سیره تربیتى امام رضا(ع)، علاوه بر تاكید بر سایر ابعاد، به رعایت بهداشت، تغذیه سالم و نیز عوامل غیر مادى مؤثر در سلامتى مانند صدقه و عقیقه توجه خاص شده است. آن حضرت، در بخشى از مطالبى كه براى مامون نوشت، چنین نگاشت: عقیقه كردن براى پسر و دختر، نامگذارى، تراشیدن موهاى سر نوزاد در روز هفتم و معادل وزن موها طلا یا نقره صدقه دادن لازم است.در سخن دیگرى به نقل از پیامبر اكرم(ص) فرمود: فرزندانتان را در روز هفتم ختنه كنید؛ زیرا ختنه باعث پاكى بیشتر و رشد سریعتر آنان مىشود.
علاوه بر اینها، تغذیه سالم و مقوى فرزند مورد توجه حضرت بود. یحیى صنعانى مىگوید: در منا بر حضرت رضا(ع) وارد شدم، در حالى كه جواد(ع) در دامان حضرت نشسته بود و حضرت به او موز مىداد.
6- صحبت با كودك
قدرت درك كودك اندك است و توان فهم معانى كلمات را ندارد. در عین حال سخن گفتن با او نشانه توجه والدین به اوست. كودك این توجه را نوعى اظهار محبت و ابراز عاطفه مىداند و با تمام ضعف و نقصان، گاه با لبخند و زمانى با حركات دست و پا به آن پاسخ مىدهد. علاوه بر این، مشاهده چگونه سخن گفتن والدین، به ویژه حركات لب، زمینه مساعدى براى آموزش سخن گفتن كودك پدید مىآورد.كلیم بن عمران مىگوید: به امام رضا(ع) گفتم: از خدا بخواه به تو فرزندى دهد. حضرت فرمود: من صاحب یك فرزند مىشوم و او وارثم خواهد شد.
هنگامى كه امام جواد(ع) به دنیا آمد، حضرت رضا(ع) به اصحابش فرمود: فرزندى به دنیا آمد كه شبیه موسى بن عمران شكافنده دریاست و مانند عیسى بن مریم مادرش پاك و مطهر است. راوى در ادامه مىگوید: و كان طول لیلته یناغیه فى مهده؛ حضرت در تمام طول شب با او صحبت مىكرد.
7- محبت
محبت داروى شفابخش دردها، تسكین دهنده قلبهاست و بهترین راه حل مشكلات و نا سازگاریهاى تربیتى است. محبت بجا، در هر مكان و زمان و در هر مقطع و سن، وسیلهاى كارآمد و مؤثر است. همگان، در هر سن و موقعیت، به عاطفه و محبت نیازمندند؛ اما كودكان، نوجوانان و جوانان بیش از دیگران تشنه جام زلال محبتند. رفتار نابجا وناقصشان را محبت اصلاح مىكند و ناسازگارى و پرخاشگرى نا بجایشان را داروى محبت از میان مىبرد. آرى، با محبت مىتوان بسیارى از گرهها را گشود و راههاى ناهموار را هموار كرد. امام رضا(ع) از این شیوه مؤثر تربیتى به شكلهاى گوناگون بهره مىگرفت. گاهى اوج محبت خود را در قالب جمله زیباى «بابى انت و امى» (پدر و مادرم به فدایت) نشان مىداد و زمانى او را در آغوش مىگرفت، به سینه خود مىفشرد و مىبوسید. ابا صلت مىگوید: هنگامى كه جواد(ع) بربستر شهادت پدر وارد شد، حضرت رضا(ع) از بستر برخاست، به سوى او رفت، دست برگردنش انداخت، او را به سینه فشرد، میان دو چشمش را بوسید و با او سخن گفت… محبت كلید حل بسیارى از مشكلات تربیتى است. گاهى والدین در مقابل اصرار زیاد كودكان بر خواستهاى غیر معقول یا غیر ممكن، رفتارى تند و نامناسب ابراز مىكنند؛ ولى حتى در چنین موقعیتى رفتار محبت آمیز مناسبتر و مؤثرتراست. امیة بن على نقل مىكند: در سالى كه امام رضا(ع) حج به جاى آورد و سپس به خراسان رفت، من در مكه همراه امام(ع) بودم و امام جواد(ع) نیز همراهش بود. امام(ع) با خانه كعبه وداع كرد. وقتى طوافش تمام شد، به طرف مقام[ابراهیم] رفت و در آنجا نماز گزارد. جواد(ع) كه خردسال بود، بر دوش موفق(غلام حضرت) طواف داده مىشد. جواد(ع) به طرف حجر [اسماعیل] رفت، در آنجا نشست و این امر مدتى طول كشید. موفق به او گفت: جانم به فدایت باد، برخیز. او فرمود: برنمىخیزم تا وقتى كه خدا بخواهد و در چهرهاش غم نمایان شد. موفق خدمت امام رضا(ع) آمد و گفت: جانم به فدایت باد، جواد(ع) در حجر نشسته، برنمىخیزد. امام رضا(ع) به طرف جواد(ع) آمد و فرمود: برخیز، اى حبیب من. جواد(ع) فرمود: چگونه برخیزم، درحالى كه شما با كعبه چنان وداع مىكنید كه گویا هرگز به سویش بازنمىگردید! [براى بار سوم] امام رضا(ع) فرمود: برخیز، اى حبیب من. جواد(ع) برخاست.از این حدیث شریف در مىیابیم كه امام رضا(ع) در مقابل اصرار جواد(ع)هرگز به او تندى نكرد؛ بلكه با جملات محبت آمیزى چون «قم یا حبیبى» و صبر و حوصله فرزند خرد سالش را قانع كرد.
8- احترام
بى شك هر انسانى در هر مقطع سنى، با توجه به برداشتى كه از ارزش و منزلت خویش دارد، براى خود احترام و شخصیت قایل است. هر انسانى خود را دوست دارد و دوست دارد كه مورد احترام دیگران واقع شود. كودك و نوجوان نیزهر چند به رشد اجتماعى و عقلانى كافى نرسیده است؛ اما براى خود احترام قایل است. بدین جهت رفتار احترام آمیز والدین و مربیان نقش مؤثرى در تربیت و رشد او دارد. امام رضا(ع) براى جواد(ع) احترام بسیار قایل بودند و از این شیوه مؤثر در تربیت فرزند بسیار بهره مىبرد. محمد بن ابىعباد، كه به تصویب فضل بن سهل امور نگارش حضرت رضا(ع) را به عهده گرفته بود، مىگوید: حضرت رضا(ع) همواره از فرزند بزرگوارش محمد با كنیه [كه نزد عرب علامت بزرگداشت و احترام است] نام مىبرد و مىفرمود: ابوجعفر به من چنین نوشت و من به ابوجعفر چنین نوشتم. با آن كه امام جواد(ع) در مدینه به سر مىبرد و كودكى بیش نبود، حضرت رضا(ع) وى را بسیار احترام مىكرد و نامههایى كه از حضرت جواد به وى مىرسید، با كمال بلاغت و نیكویى پاسخ مىداد … 9- تشویق
تشویق در تربیت كودك و نوجوان بسیار مؤثر است. تشویق بجا و مناسب در فرزندان ایجاد انگیزه و شوق مىكند و آنان را براى انجام كارهاى بزرگترآماده مىسازد. در واقع تشویق نردبان پیشرفت و موفقیت آنهاست. بدین جهت این شیوه نیز مورد توجه حضرت رضا(ع) بود. زكریا بن آدم مىگوید: خدمت امام رضا(ع) بودم كه حضرت جواد(ع) را نزد ما آوردند. او كه حدود چهار ساله بود، دستها را بر زمین نهاد و سرش را به طرف آسمان بلند كرد و به فكر فرو رفت. امام رضا(ع) به او فرمود: جانم به فدایت باد، در چه موضوعى چنین اندیشه مىكنى؟ فرمود: در آنچه نسبت به مادرم فاطمه(س) انجام دادهاند. و بسیار غمگین بود. امام رضا(ع) [در مقابل كار نیكویش] او را به خود نزدیك ساخت، بین دو چشمش را بوسید و فرمود: پدر و مادرم به فدایت باد، تو براى امامت شایستگى دارى.» 10- نظارت والدین
زندگى صحنه درس و تجربه است. آنان كه بیشتر عمر خود را در كسب تجارب صرف كردهاند، در رویارویى با دشواریها ازتوان فزونتر برخوردارند. كودكان و نوجوانان بهره كمترى از تجربه دارند وبدین سبب به نظارت و كمك والدین نیازمندترند. نظارت مستمر و حساب شده بر وضعیت اخلاقى، تحصیلى و رفتارى فرزند یك ضرورت انكارناپذیر در امر تربیت است؛ البته این نظارت باید منطقى و حتىالامكان غیر مستقیم و بجا باشد. نكته مهم این است كه نظارت به مواقع حضور والدین، به ویژه پدر، در كانون خانواده اختصاص ندارد؛ بلكه حتى وقتى پدر براى مدتى از كانون خانواده فاصله مىگیرد وحضور فیزیكى ندارد، باید همچنان از وضعیت فرزندانش آگاه باشد و بر كار آنها نظارت كند. سفارشهاى پیش از مسافرت و مكاتبه با فرزند در طول سفر، امرى ضرورى و كارساز است. حضرت رضا(ع) كه به سبب ستم فرمانروایان ناگزیر مدتى دوراز وطن و خانواده به سر برد، به شكلهاى گوناگون همچون نامه و پیامهاى شفاهى از دور بر وضعیت فرزندش جواد(ع) نظارت مىكرد و راهنماییهاى لازم را به وى ارائه مىدادد. چنانكه پیش از رفتن به خراسان درباره فرزندش آنچه شایسته مىنمود، سفارش كرد. اشاره به دو نمونه از رفتار آن حضرت در این زمینه بسیار سودمند مىنماید: الف) قبل از سفر
ابى محمد وشاء از امام رضا(ع) نقل كرد كه حضرت فرمود: هنگامى كه خواستم از مدینه به سوى خراسان حركت كنم، اهل و عیال خود را جمع كردم و از آنها خواستم كه با صداى بلند بر من بگریند. سپس دوازده هزار دینار بین آنها تقسیم كردم و گفتم: من هرگز به سوى شما بر نمىگردم. سپس دست جواد(ع) را گرفتم، وارد مسجد پیامبر(ص) شدم، دست او را بر قبر گذاشتم و از رسول خدا(ص) نگهدارىاش را طلب كردم. جواد(ع) [راز كارم را] دریافت و گفت: پدر، به سوى دشمن مىروى؟ حضرت همه وكلاء و خدام خود را سفارش كرد كه به سخنان جواد(ع) گوش فرا دهند، از اواطاعت كنند، با او مخالفت نورزند و بعد از وفات من به وى بگروند. و آنها را آگاه كردم كه او امام بعد از من و جانشین من است … ب) بعد از سفر
ابن ابى نصر مىگوید امام رضا(ع) در نامهاى به حضرت جواد(ع) چنین نوشته بود: اى ابا جعفر، به من اطلاع دادند كه خدام، هنگام خروج شما ازخانه، شما را از در كوچك بیرون مىبرند و این به خاطر بخل آنهاست تا از شما به كسى خیرى نرسد؛ [فرزندم] به حقى كه بر گردن تو دارم، از تو مىخواهم كه ورود و خروجت فقط از در بزرگ باشد. هنگامى كه خواستى از خانه خارج شوى، همراه خود طلا و نقره داشته باش و هر كه از تو چیزى خواسته، عطا كن. اگرعموهایت از تو طلب كمك كردند، كمتر از پنجاه دینار عطا نكن و بیشتر از آن به اختیار توست. اگر از عمههایت كسى از تو كمك خواست، كمتر از بیست و پنج دینارمده و بیشتر از آن به اختیار توست. [فرزندم،] این سفارش من به خاطر رشد و رفعت مقام توست، پس به دیگران انفاق كن و از خداى صاحب عرش، ترس فقر وتنگدستى نداشته باش. 11- خود اتكایى
توجه به استقلال و خوداتكایى از نكات مهم تربیتى است. همگام با رشد جسمانى و افزایش سن، توقعات و انتظارات مردم از كودك افزایش مىیابد و او باید خود را براى ایفاى نقش در جامعه آماده سازد. از طرفى وابستگى فرزند به والدین، به ویژه پدر، نه مطلوب است و نههمواره ممكن. زیرا امكان پیش آمدن موقعیت ویژه و محروم شدن فرزند از كمك والدین انكارناپذیر است. بنابراین، والدین باید ضمن نظارت صحیح و حساب شده به تدریج زمینه استقلال و خوداتكایى را در فرزندانشان به وجود آورند و با واگذارى مسوولیت به آنان قدرت اداره زندگى را در آنها تقویت كنند. از نكات بسیار زیباى سیره تربیتى امام رضا(ع) توجه به این امر مهم است. آن حضرت به خوبى براى فرزندش جواد(ع) آینده نگرى فرمود و چون مىدانست فرزندش در نوجوانى مسوولیت بزرگ رهبرى جامعه اسلامى را به عهده مىگیرد با واگذاردن مسوولیتها به وى قدرت مدیریت و رهبرى را در او تقویت كرد. امام هشتم(ع)، هنگامى كه درمدینه بود، اداره امور خویش را عملا به فرزندش وا نهاد و حضرت جواد(ع)، با اینكه كودك و نوجوان بود، به خوبى از عهده این امر برآمد. حنان بن سدیرمىگوید: … پیوسته حضرت جواد(ع) با این كه كودك و نوجوان بود، اداره امورحضرت رضا(ع) را در مدینه به عهده داشت و به خادمان حضرت امر و نهى مىكرد وهیچ یك از خدمتگزاران با وى مخالفت نمىكرد. این سخن بدان معناست كه حضرت جواد(ع) به خوبى مدیریت مىكرد و آنها با او مخالفت نمىكردند. 12- پرورش بعد عقلانى
تربیت باید همه جانبه باشد. پرورش بعد عقلانى و شكوفا ساختن استعداد منطق و استدلال در فرزند یكى از مهمترین ابعاد تربیت است.منطقى بار آوردن فرزند سبب مىشود درست بیندیشد، منطقى تصمیم بگیرد، منطقى رفتار كند و در صورت لزوم، بىهیچ هراسى از دیدگاهها و رفتارهاى خود دفاع كند. سیره تربیتى حضرت رضا(ع) از این منظر نیز الگویى كامل براى همه رهروان آن حضرت است. بنان بن نافع نقل مىكند كه روزى مامون از جایى كه حضرت جواد(ع) با كودكان بازى مىكرد، مىگذشت. كودكان از ترس میدان بازى را ترك كردند و تنها جواد(ع) آنجا ایستاد. مامون از او پرسید: چرا همراه بچهها فرار نكردى؟ فرمود: گناهى مرتكب نشدم تا از ترس بگریزم و جاده هم تنگ نیست تا آن را برایت باز كنم، از هر جا مىخواهى عبور كن. مامون [از این پاسخ تعجب كرد و] پرسید: تو كیستى؟ حضرت در جواب فرمود: من محمد بن على بن موسى بن جعفر بن محمد بنعلى بن الحسین بنعلى بن ابى طالب علیهم السلام هستم .
